W toku postępowania karnego, prawo do obrony i ustanowienia obrońcy przysługuje zarówno oskarżonemu, jak i podejrzanemu. Obrońcę może zostać ustanowiony do prowadzenia sprawy na podstawie indywidualnej umowy z oskarżonym lub podejrzanym (a więc zostać przez niego wybrany), jednak często obrońcę ustanawia sąd. Obrońca jest wtedy tzw. obrońcą z urzędu. Ustanowienie obrońcy z urzędu nie przysługuje jednak każdemu – istnieje określony katalog sytuacji, w których oskarżonemu przysługuje prawo do obrońcy z urzędu.

Kiedy i komu przysługuje obrońca z urzędu?

Obrońca z urzędu może zostać powołany w sytuacjach tzw. obligatoryjnej obrony, czyli w momencie gdy ustawa nakazuje oskarżonemu posiadanie obrońcy. Wiele osób wobec których toczy się postępowanie nie posiada własnego obrońcy i to właśnie wtedy obrońca z urzędu przejmuje jego rolę. Kiedy zatem następuje sytuacja, w której posiadanie obrońcy jest obligatoryjne? Przypadków takich jest sześć i zostały określone one w przepisach kodeksu postępowania karnego. Są to sytuacje, gdy:

• Oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy lub gdy zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (na podstawie art. 79 1 KPK);
• Gdy sąd uzna udział obrońcy za niezbędny ze względu na okoliczności utrudniające obronę, np. stopień skomplikowania sprawy (na podstawie art. 79 § 2 KPK);
• Oskarżony musi mieć obrońcę przed Sądem Okręgowym I instancji, jeśli zarzucane jest mu popełnienie zbrodni lub gdy jest już pobawiony wolności (na podstawie art. 80 KPK);
• Gdy postępowanie toczy się przed sądem wojskowym, a oskarżonym jest żołnierz odbywający zasadniczą służbę wojskową lub pełniący służbę w charakterze kandydata na żołnierza zawodowego (na podstawie art. 671 1 i 4 KPK);
• Przed wszystkimi sądami wojskowymi w sprawie przeciw żołnierzowi oskarżonemu o przestępstwo popełnione w związku z wykonywaniem przez niego obowiązków służbowych poza granicami państwa (na podstawie art. 671 § 1a KPK);
• Jeśli złożony był w sprawie wniosek o wznowienie postępowania, a oskarżony zmarł lub zachodzą przesłanki do zawieszenia postępowania i wnioskodawca nie ma wyznaczonego obrońcy z wyboru, to prezes sądu wyznacza go z urzędu (na podstawie art. 548 KPK).

Dodatkowo wyznaczenie obrońcy z urzędu może odbyć się na prośbę oskarżonego lub podejrzanego, w sytuacji w której nie jest go stać na ustanowienie obrońcy z wyboru. To jednak nie następuje bez uprzedniego złożenia przez oskarżonego wniosku o przyznanie obrony z urzędu. Wnioskiem takim podejrzany musi być w stanie udowodnić i udokumentować, iż nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Zdarzyć może się też, że oskarżony będzie musiał posiadać obrońcę z urzędu jeśli nie ustanowił on obrońcy z wyboru, a sąd postanowi procedować bez uczestnictwa oskarżonego w rozprawie. Sytuacja taka może mieć miejsce, gdy oskarżony przebywa w areszcie, a sąd proceduje w sprawie rozpoznawania apelacji, zażalenia na zatrzymanie osoby, gdy toczy się posiedzenie rozpatrujące zażalenie na postanowienie kończące postępowanie

Kiedy lepiej skorzystać z prywatnej obsługi prawnej?

W procesie karnym w ramach prawa do obrony znajduje się prawo oskarżonego do ustanowienia swojego obrońcy w sprawie. Skorzystanie z prywatnej obsługi prawnej opłaca się w momencie, gdy oskarżony posiada własnego zaufanego adwokata i to właśnie jemu wolałby powierzyć zadanie obrony w sprawie. Według Zbioru Zasad Etyki Adwokackiej i Godności Zawodu, stosunek klienta do adwokata oparty jest na zaufaniu. Wielu oskarżonych nie chce powierzać swoich tajemnic obrońcy z urzędu, pomimo konieczności zachowania tajemnicy zawodowej przez adwokata. Dodatkowo, jeśli oskarżony jest w stanie ponieść koszty obrony, a w sprawie wymagane jest posiadanie obligatoryjnej obrony, często lepiej skorzystać z prawnika znalezionego na własną rękę, wybranego na podstawie rekomendacji lub własnych preferencji.